Bugungi kunda ekma zaʼfaronni respublikamizning turli tuproq va iqlim sharoitida o‘stirish, ko‘paytirish hamda sanoat plantatsiyalarini tashkil etish bo‘yicha bir qator ishlar amalga oshirilmoqda. Ushbu ekinni nafaqat mahalliy farmatsevtika, oziq-ovqat va parfyumeriya sanoatida ishlatish mumkin, balki jahon bozorida qimmatbaho mahsulot sifatida eksport qilsa bo‘ladi. Zaʼfaron yetishtirish bo‘yicha ilmiy izlanishlar O‘zbekiston Respublikasi Qishloq xo‘jaligi vazirligi huzuridagi Sabzavot, poliz ekinlari va kartoshkachilik ilmiy-tadqiqot instituti olimlari tomonidan olib borilmoqda. Institut tajriba maydonlariga Italiyadan zaʼfaron piyozchalari keltirilib ekilmoqda.
Ekma zaʼfaron madaniy holda yetishtiriladigan mintaqalariga O‘rta Yer dengizining Janubiy Yevropa va Shimoliy Afrika hududlari, Markaziy Yevropa, Kichik Osiyo, Yaqin sharq mintaqalari va Markaziy Osiyodan to G‘arbiy Xitoygacha bo‘lgan hududlar kiradi. O‘simlik dunyoning ko‘pgina mamlakatlarida (Avstraliya, Xitoy, Turkiya, Eron, Pokiston, Yangi Zelandiya, Fransiya, Italiya, Gretsiya, Marokko, Kipr, Ozarbayjon, Afg‘oniston, Koreya, Hindiston, Ukraina, Rossiya, Malayziya, Germaniya, Kanada va boshqa) asosiy qishloq xo‘jaligi ekini sifatida katta miqyosdagi plantatsiyalarda yetishtiriladi.
Foydasi
Zaʼfaron ziravor o‘simliklarning qiroli hisoblanadi. Uning gulchangchisi asosiy xomashyo hisoblanib, tibbiyotda dori-darmon vositasi sifatida, oziq-ovqat sanoatida turli xil mahsulotlarga rang, hid va taʼm beruvchi ziravor sifatida foydalaniladi. Zaʼfaron xomashyosi tarkibida, karotinoidlar (krotsin, pikrokrotsin), flavonoidlar, efir moylari (shafranal), B, B2 vitaminlari, yog‘, azotli moddalar, qand, kaliy va kalsiy birikmalari mavjud. Rasmiy tibbiyotda zaʼfaronning yengil tetiklashtiruvchi, ayollar hayz
jarayonlarini moʻtadillashtiruvchi, tug‘ruqdan keyingi og‘riqni qoldiruvchi, gepatit, qonli ich ketishining oldini olishda va undan tayyorlangan surtma esa tuxumdon shamollashi, gemorroy, tomir tizimining tortishish, ko‘z kasalliklarida qo‘llaniladi.
Zaʼfaron oziq-ovqat mahsulotlarini tayyorlashda qadimdan ishlatilib kelingan. O‘simlikning gul ustunchalarida 50 foizdan ortiq bo‘yovchi modda krotsin yoki polixroit, 2,7 foiz yog‘, 0,32 foiz efir moyi, shuningdek, B, B2 vitaminlari, azotli moddalar, qand, kaliy va kalsiy birikmalari mavjudligi sababli, u qo‘shilgan oziq-ovqat mahsulotlari bir necha kun o‘z sifatini yo‘qotmaydi. Zaʼfaron tarkibi jihatidan shunisi bilan xarakterliki, uning ozgina miqdori, yaʼni 6-7 tomchisi (spirtdagi eritmasi) 1 litr yoki 1 kg ozuqaga rang, taʼm berish xususiyatiga ega.
Yer tanlash va uning talablari
Ekma zaʼfaron yorug‘sevar o‘simlik bo‘lib, tuganakpiyozlarni respublikamiz iqlim sharoitida avgust oyida ekish maqsadga muvofiq. Sabab, shu vaqtda tuproq yuzasida kunduzi va kechki qizish ko‘rsatkichi 40-45° C dan oshmaydi. Tuganakpiyozlar tuproqqa ekilgandan keyin maydon zaxlatib sug‘orilishi bilan, tuproqdagi o‘rtacha harorat 23-28° C ni tashkil etadi. Bu sharoit ekma zaʼfaron tuganak piyozlarining unish jarayonining boshlanishi va jadal kechishi uchun optimal hisoblanadi.
Shuningdek, ekma zaʼfaron plantatsiyalari uchun yer maydonlarini tanlashda o‘simlikning bioekologik xususiyatlaridan kelib chiqib tanlash maqsadga muvofiqdir. Yaʼni, yorug‘lik ko‘p tushadigan, havoning nisbiy namligi yuqori bo‘lgan, yer osti suvlari tuproq yuzasiga 2-3 m. gacha joylashgan va mayin shamol esadigan nishabroq maydonlar o‘simlikning o‘sishi va rivojlanishiga ijobiy taʼsir etib, hosildorlikni miqdor va sifat jihatidan yuqori bo‘lishini taʼminlaydi.
Iqlim va tuproq sharoiti
Ekma zaʼfaron o‘simligini ekish va ko‘paytirish borasida ko‘pgina ilmiy tadqiqotlarda ushbu hududda havo nisbiy namligi yuqori bo‘lishi maqsadga muvofiq ekanligi taʼkidlangan. Shuningdek, ushbu o‘simlikni ko‘paytirish uchun maʼqul maydonlar tog‘oldi adirliklari va suv o‘tadigan irrigatsiya tizimi yo‘nalishi bo‘ylab joylashtirilsa maqsadli ekanligi qayd etilgan. Ekma zaʼfaron mutlaqo tuproqqa talabchan emas, degan fikr noto‘g‘ri. Sababi, o‘simlik tuganak piyozli bo‘lib, o‘ta sho‘rlangan va shag‘alli qattiq berch tuproqlarda ekish tavsiya etilmaydi. Shuningdek, tarkibida kalsiyli tuzlar va unumdorligi o‘rtacha
bo‘lgan tuproqlarda ekma zaʼfaron o‘sishi mumkin, ammo bu yerlarda hosildorlik sezilarli darajada past bo‘ladi. O‘z navbatida, o‘simlikni yetishtirish uchun eng maqbul tuproqlar bo‘z, soz, qumloq, unumdor va oz bo‘lsa-da, suv bilan taʼminlangan hududlarda ekish tavsiya etiladi. Demak, edafik sharoit ham o‘simlikning o‘sish va rivojlanishiga ijobiy taʼsir etadi. Bundan tashqari, zaʼfaron o‘simligini namlik to‘plangan va kislotalik pH nisbati 8,5 dan yuqori bo‘lgan yerlarda o‘stirish mumkin, unumdor tuproqlar zaʼfaronning yaxshi o‘sishi va serhosil bo‘lishini taʼminlaydi.
Ekish va ko‘paytirish
Markaziy Osiyoning shimoliy mamlakatlari (O‘zbekiston, Tojikiston va boshqalar) ekma zaʼfaronni ekish muddati avgust oyining birinchi yarmida amalga oshirilishi maqsadga muvofiqdir, sababi o‘simlik reproduktiv jarayonga kirishi, yaʼni gullash jarayoni bilan uzviy bog‘liq. Ilmiy tadqiqotlar natijalariga ko‘ra, quyidagi holatlarga eʼtibor berish zarurligi aniqlangan:
Hozirgi kunga qadar, ekma zaʼfaron yetishtirish yuqori darajada mexanizatsiyalashtirilmagan. Yaʼni o‘simlik hosilini yig‘ishtirib olish qisqa muddatlarda amalga oshirilib, bunda hosilni yig‘ishtirib olish uchun maxsus ixtisoslashtirilgan texnika ishlab chiqilmagan. Buning sababi, o‘simlik bo‘yining pastligi va yig‘ib olinadigan xomashyosi gullari, aniqrog‘i urug‘chi tumshuqchalari hisoblanib, ularni terib olishda maxsus mashina-mexanizmlardan foydalanishning imkoni yo‘q. Shuning uchun hozirgi kunga qadar zaʼfaron yetishtiradigan barcha mamlakatlarda hosilni terib olish tadbirlari faqatgina qo‘l kuchi yordamida yoki endilikda baʼzi bir tadbirlar (ekish, qator oralarini yumshatish va quritish) maxsus asbob-uskunalar yordamida amalga oshirilmoqda.
На сегодняшний день проводится ряд работ по выращиванию, размножению и созданию промышленных плантаций шафрана культурного в различных почвенно-климатических условиях нашей республики. Эту культуру можно использовать не только в местной фармацевтической, пищевой и парфюмерной промышленности, но и экспортировать в качестве ценного продукта на мировой рынок. Научные исследования по выращиванию шафрана проводятся учеными Научно-исследовательского института овощебахчевых культур и картофеля при Министерстве сельского хозяйства Республики Узбекистан. Луковицы шафрана привозят из Италии и высаживают на экспериментальной площадке института.
К регионам, где возделывают культурный шафран, относятся регионы Южной Европы и Северной Африки Средиземного моря, Центральной Европы, Малой Азии, Ближнего Востока, а также регионы от Средней Азии до Западного Китая. Растение выращивают на крупных плантациях многих стран мира (Австралия, Китай, Турция, Иран, Пакистан, Новая Зеландия, Франция, Италия, Греция, Марокко, Кипр, Азербайджан, Афганистан, Корея, Индия, Украина, Россия, Малайзия, Германия, Канада и др.) в качестве основной сельскохозяйственной культуры.
Польза
Шафран – король специй. Его пыльца считается основным сырьем и используется в медицине как лекарственное средство, в пищевой промышленности как пряность, придающая цвет, запах и вкус различным продуктам. Сырье шафрана содержит каротиноиды (кроцин, пикрокроцин), флавоноиды, эфирные масла (сафраналь), витамины В, В2, жир, азотистые вещества, сахар, соединения калия и кальция. В официальной медицине шафран используется как легкое стимулирующее средство, смягчает менструальные процессы у женщин, облегчает послеродовые боли, предотвращает гепатит, кровавый понос, его мазь применяют при простуде яичников, геморрое, тяжестях сосудистой системы, глазных болезнях.
Шафран использовался в кулинарии с древних времен. Благодаря тому, что в цветке присутствуют более 50% красящего вещества кроцина или полихроита, 2,7% масла, 0,32% эфирного масла, а также витамины В, В2, азотистые вещества, сахар, соединения калия и кальция, продукты в которые ее добаввляют не теряют своего качества в течение нескольких дней. Состав шафрана характеризуется тем, что небольшое его количество, т.е. 6-7 капель (раствор в спирте) придает цвет и вкус 1 л или 1 кг пищевой продукции.
Выбор земли и требования к ней
Шафран – светолюбивое растение. Его луковицы целесообразно сажать в августе в климатических условиях нашей республики. Причина в том, что в это время дневной и вечерний индекс прогрева поверхности почвы не превышает 40-45°С. Средняя температура почвы после полива и посадки луковиц составит 23-28°С. Эти условия являются оптимальными для начала и ускорения процесса прорастания высаженных луковиц. Выбор земельных участков для закладки насаждений шафрана целесообразно выбирать исходя из биоэкологических особенностей растения. То есть, такие места, где много солнечнего света, относительная влажность воздуха высокая, а грунтовые воды находятся на 2-3 м ниже поверхности почвы, наример, склоны со слабым ветром – положительно повлияют на рост и развитие растения, обеспечивая более высокую урожайность в количественном и качественном отношении.
Климат и почвенные условия
Во многих научных исследованиях по посадке и размножению шафрана отмечалось, что в местности, где его сажают желательно должна быть высокая относительная влажность. Также отмечено, что подходящими участками для разведения этого растения являются предгорные холмы и места по направлению ирригационных систем. Мнение о том, что шафран абсолютно нетребователен к почве, ошибочно. Потому что растения с луковицей не рекомендуется сажать в сильно засоленные и щебнистые твердые почвы. Также шафран может расти на почвах с солями кальция и средним плодородием, но урожайность на этих участках будет значительно ниже. Наиболее оптимальные почвы для выращивания растения – это серозем, суглинистые, песчаные, плодородные почвы и обеспеченные хотя бы небольшим количеством воды участки. А значит, эдафические условия положительно влияют на рост и развитие растения. Кроме того, шафран можно выращивать во влажной почве с кислотностью pH выше 8,5, а плодородные почвы обеспечивают хороший рост и продуктивность шафрана.
Посадка и размножение
В северных странах Средней Азии (Узбекистан, Таджикистан и др.) шафран целесообразно сажать в первой половине августа, поскольку растение вступает в репродуктивный процесс, а это неразрывно связано с процессом цветения. По результатам научных исследований установлено, что необходимо обратить внимание на следующие факты:
На сегодняшний день процесс выращивания посевного шафрана не механизировано должным образом. То есть уборка растительных культур ведется в короткие сроки, а специализированную технику для уборки еще не разрабатывали. Причиной этого является малый рост растения и то, что собирают в качестве сырья цветки, а точнее семенные коробочки, и для их сбора нет возможности использовать специальные машины и механизмы. Поэтому во всех странах, выращивающих шафран, сбор урожая производится только вручную, только некоторые операции (посадка, рыхление и сушка междурядий) проводятся с помощью специальной техники.
Spelling error report
The following text will be sent to our editors: